O Ribeiro dende O Ceo
Autor das fotografías : Carlos Miguel Menacho García
Mapa de situación de Laias. Sacado de Google Earth.
Fotografía 15/07/2020
Mapas sacados do Dx: Dicionario Xeográfico Ilustrado de
Galicia. Tomo 7
Sobre o topónimo
Cenlle, resumo o traballo de Frutos
Fernández no seu libro Nomes do Ribeiro (1) "...Outro
dos topónimos únicos do Ribeiro...". Propón dúas hipótesis.
"...Parece un antrotopónimo claro. Derivado dun antiguo posesor de nome
Caelius, escrito tardiamente Ceelius. O xenitivo, Caelii ou
Ceelii, explicaría perfectamente o nome de Cenlle...". A outra
hipótese "... Non desbotaría unha posible relación do nome
coa situación xeográfica de Cenlle, xusto no cume do coto que separa os vales do
Avia e do Miño. Teño observado cómo bastantes microtopónimos con situaciones
semellantes reciben o nome do ´Ceo´. Cenlle aparece en algúns documentos
medievais como Caelo ou villa caelio´. Ó fin e ó cabo
Caelius ´do ceo´, é nome que deriva de Caelum ´ceo..."´. Non
esquezamos que un dos sete outeiros de Roma era o "collis caelii".
Mapas sacados do Dx: Dicionario Xeográfico Ilustrado de
Galicia. Tomo 7
Parroquias de Cenlle (O Ribeiro- Ourense). En Amarelo Laias.
Sobre o topónimo Laias, nome do lugar e
freguexía de Sta. Baia de Laias di Frutos Fdez. (1) "Os son topónimos derivados de laxe, laxa ´penedo grande que presenta
unha superficie lisa e pouco sobresaínte sobre a terra´, [entre os que se atopa
Laias], son moi abundantes en
Galicia...". Despois de estudar outras formas toponímicas desta
familia (Laxa, Laxe, Laxas) entra en detalle sobre Laias. "A este grupo tamén parece que pertence Santa Baia de Laias...",
documentada coa grafía Laginas no ano 830, que sinala a unha etimoloxía
céltica, de *lagena, co mesmo significado de laxa. E en documento da
Catedral de Santiago do ano 922 o topónimo xa aparece escrito coa forma actual:
"aliam uillam in territorio Castelle in ripa Minei, que est inter
Laias et Castrello."
Parroquia de Laias. Igrexa: Sta Baia de Laias. Laias.
Cenlle. O Ribeiro. Ourense
En castelán é Santa Eulalia de Laias.
Igrexa antiga (románica s. XI): Sta Baia de Laias.
Laias. Cenlle. O Ribeiro. Ourense
Laias. Cenlle. O Ribeiro. (Ourense)
Vista de Laias co río Miño e Astariz a esquerda e o lonxe
Castrelo de Miño e San Paio e moito máis lonxe as canteiras de Melón, arriba na
montaña..
Outra marabillosa vista de Laias cara A Barca de Barbantes,
o lonxe Sta. Cruz de Arrabaldo. Por riba cruzando a A52.
O lugar de Carballeda de Abaixo- Laias (Cenlle-O Ribeiro-Ourense).
A esquerda o río Miño e un camiño-sendeiro a carón do río.
O tren pasa por riba a dereita.
Sobre o topónimo
Carballeda, neste caso lugar Carballeda de Arriba en
Laias, resumo o traballo de Frutos Fernández no seu libro
Nomes do Ribeiro (1) "...Os derivados de carballo constituen un dos
grupos de topónimos máis numerosos de Galicia...non hai unanimidade entre os
filólogos acerca do estrato lingüístico ó que pertence a palabra
carballo...A opinión máis estendida considera carballo derivado da voz
prerromana carba...emparentada, á súa vez, cunha base preindoeuropea
*kar ´pedra, rocha´... aludiría a ser árbore característica de
terreos rochosos ou á dureza da madeira desta especie..."
O lugar de Carballeda de Arriba- Laias (Cenlle-O Ribeiro-Ourense)
Lugar de Deirón en Laias.(Cenlle-ORibeiro. Ourense).
A Parroquia de Santa Baia de Laias está constituida por
oito lugares.
Sobre o topónimo
Deirón, nome deste lugar da freguesía de Sta
Baia de Laias, di Frutos Fdez. (1): "...É o único con este nome
rexistrado no NG. Sospeito unha aglutinación da preposición para un
antigo término De Eirón, forma documentada para outro lugar nun
diploma de Toxosoutos, de 1203, que fala da "ecclesie sancti Felicis de
Eirón". A orixen corresponderíase entón coa deste grupo de topónimos
derivados do latín area que estudamos máis adiante na voz Eira...".
Efectivamente no epígrafe Eira,
Eiras, Eiroa, Eiravedra, Aira, Airoa, Eirón
escribe Frutos que derivan da voz latina "area" entre outros
significados´lugar onde se realizaban os labores da malla´.
Eladio Rodríguez no seu dicionario tamén lle dá a eira o significado de ´terreo onde se sementan
hortalizas´, ou sexa de horta. Frutos pensa o de horta sería o máis adecuada para o Ribeiro,
xa que non é unha terra de pan. En Deirón, a
terminación -on semella ser aumentativa e apelaría a unha eira grande, o
mesmo que un "cavadurón" é unha cavadura sobrada ou o "feirón" a feira
grande. E dise semella porque na toponimia, ás veces, esa terminación é
diminutiva: por exemplo, "Avión" é diminutivo de Avia.
NG é o Nomenclator (catálogo de
nomes) de Galicia. Xunta de Galicia.
Lugar de O Campo en Laias.(Cenlle-ORibeiro. Ourense).
Sobre o topónimo
O Campo, nome deste lugar da freguesía de Sta
Baia de Laias, di Frutos Fdez. (1): "Campo e Campos teñen a súa
orixen no latín campus ´campo, chaira´. Segundo Joaquín Vázquez o
emprego de campus co sentido de espacio de terra traballada, en
sustitución de ager, agri (>agra), é unha innovación románica....O nome
acostuma referirse a terreos chás e fértiles, tamén a prados, e noutras
ocasións a espacios de lecer, do que son exemplos os abundantes Campos da
Festa...".
Lugar de O Regueiro en Laias.(Cenlle-ORibeiro. Ourense).
Sobre o topónimo
O Regueiro, nome deste lugar da freguesía de
Sta Baia de Laias, di Frutos Fdez. (1): "Un abundantísimo grupo de
topónimos galegos é o formado polos derivados de rego, a canle que
conduce a auga, e regar, a acción de achegar a auga os cultivos..."
Se
foi antes o rego ou a acción de regar é un tema que Frutos deixa para os lingüistas.
"...a maioría dos autores decántanse porque o rego derive do verbo
latino rigare, o que explicaría o caracter cerrado do -e- de
rego. Parece ser que tanto o verbo como o nome descansan sobre unha
base común *recu de orixen prerromana..."
Lugar de O Val en Laias.(Cenlle-ORibeiro. Ourense).
Sobre o topónimo
O Val, nome deste lugar da freguesía de Sta
Baia de Laias, di Frutos Fdez. (1): "...O grupo de topónimos
derivados de val é un dos máis numerosos do NG. Val vén do
substantivo feminino latino vallis, is ´val, cavidade, oco,
fondal´. Do acusativo, vallem, deriva a forma simple Val...". O resto do texto
dedicado a este
topónimo pasa revista os topónimos desta familia (Valboa, Valongo, Valiñas,
etc.) e ó final do texto dedica un apartado especial a Valparaiso:
tempo teremos de volver sobre este último nome cando escribamos sobre
Francelos.
.
NG é o Nomenclator (catálogo de
nomes) de Galicia. Xunta de Galicia.
Lugar de Viñal do Rei en Laias.(Cenlle-ORibeiro. Ourense).
Sobre a familia de topónimos
relacionados coas vides e as súas plantacións, familia á que pertence Viñal do Rei, nome deste lugar da freguesía de
Sta Baia de Laias, di Frutos Fdez. (1): "...Arredor de setenta
lugares recolle o NG con nomes relacionados coas viñas, do latín
vineas. Soamente dúas se sitúan no Ribeiro...". Chámalle moito a
atención a Frutos a escaseza dos topónimos deste grupo no Ribeiro, terra de
viñas e viños por excelencia, e que un concello tan pouco viñateiro como Sta.
Marta de Ortigueira (A Coruña) teña máis lugares habitados con nomes
relacionados coas viñas ca todo o Ribeiro. Aporta razóns moi
interesantes que tamén repite no topónimo vide: "...Na miña opinión, son
dúas as causas desta escaseza: a primeira. seguramente a máis importante, é
que os nomes de lugar datan, nunha boa parte dos casos, de realidades
históricas anteriores ó predominio das viñas do Ribeiro; a segunda tería que
ver xustamente co contrario: nunha paisaxe dominada polas viñas, facer
referencia a elas carecería de valor identificativo propio dos
topónimos...". No caso de Viñal do Rei, dice: "...Todo o dito non
debe facernos esquecer que as viñas e as vidieiras son o elemento central da
paisaxe do Ribeiro dende a Idade Media...". Concretamente informa que
"...ese señorio da cepa xa estaba ben gañado no século XIII, despois
de, aproximadamente, dous séculos de victorias consecutivas, sobre outros
usos agrícolas como poideron ser a oliva, as legumes, o pasto ou o propio
monte...". Cita Frutos ó final do texto deste topónimo: o
testamento do abade Paio de San Clodio, do ano 1158, un texto en latín que
fala como ningún do papel colonizador dos frades impulsando o cultivo da
viña no Ribeiro, que traducido decía::"plantei
viñas, que alí non había; desmontei moitos montes, poboei herdades..."
NG é o Nomenclator (catálogo de
nomes) de Galicia. Xunta de Galicia.
--o--
(1) Sobre a explicación
dos topónimos, resumo ó que escribe Frutos Fernández González. no seu
sensacional libro "Nomes do Ribeiro", editado polo Instituto de
Estudios Carballiñenses no ano 2007.
Nota: os textos sobre os
topónimos dos lugares deste traballo están sacados do libro citado en (1)
, resumo feito por Secundino Lorenzo Fdez e supervisado polo autor do libro.
Felicitar a Frutos Fernández Glez.
polo seu marabilloso traballo e darlle as grazas por todo ó que aporta O
Ribeiro un libro como o seu.
Volver