O Ribeiro dende O Ceo
Autor das fotografías : Carlos Miguel Menacho García
Mapa de situación de Osmo. Cenlle. O Ribeiro (Ourense). Sacado de Google Earth
Mapa copiado do libro DX, Dicionario Xeográfico ilustrado
de Galicia. Tomo 22.
Sobre o topónimo
Cenlle, resumo o traballo de Frutos
Fernández no seu libro Nomes do Ribeiro (1) "...Outro
dos topónimos únicos do Ribeiro...". Propón dúas hipótesis.
"...Parece un antrotopónimo claro. Derivado dun antiguo posesor de nome
Caelius, escrito tardiamente Ceelius. O xenitivo, Caelii ou
Ceelii, explicaría perfectamente o nome de Cenlle...". A outra
hipótese "... Non desbotaría unha posible relación do nome
coa situación xeográfica de Cenlle, xusto no cume do coto que separa os vales do
Avia e do Miño. Teño observado cómo bastantes microtopónimos con situaciones
semellantes reciben o nome do ´Ceo´. Cenlle aparece en algúns documentos
medievais como Caelo ou villa caelio´. Ó fin e ó cabo
Caelius ´do ceo´, é nome que deriva de Caelum ´ceo..."´. Non
esquezamos que un dos sete outeiros de Roma era o "collis caelii".
Mapa copiado do libro DX, Dicionario Xeográfico ilustrado
de Galicia. Tomo 22.
Sobre o topónimo Osmo, freguesía de San Miguel de Osmo, di Frutos Fdez. (1)
"...O nomenclator soamente rexistra un lugar co nome de Osmo, o da freguesía de
San Miguel de Osmo (Cenlle), trátase polo tanto dun topónimo único. Parece que
ten a mema orixe etimolóxica que Osma( en Vizaia e Álava) e Burgo do Osma
(Soria). Trátase dun derivado da raíz *Ups álto´, moi difundidas nas
linguas célticas, que provén á súa vez do grupo indoeuropeo /*ps/. O
sufixo *smo é un superlativo prerrománo bastante común e presente en
topónimos como Sísamo ou Guísamo. Deste xeito, Osmo sería a vila moi alta,
definición que se corresponde perfectamente coa súa situación, na cima dos
montes que rodean o circo natural do val do Ribeiro de Avia no contorno de Leiro,
constituindo o mellor mirador natural sobre San Clodio e o seu mosteiro. A cadea
evolutiva podería ter sido *Upsamo >*Uxamo > *Oxamo > Ósamo > Osmo. As
referncias documentais, desde a primeira no documento fundacional de San Clodio,
do ano 928, repiten a forma Osamo de maneira constante e parecen
confirmar a etimoóxía proposta. Desde o ano 1423 documéntase a forma definitiva
Osmo..."
Igrexa de San Miguel de Osmo. Osmo. Cenlle. O Ribeiro (Ourense).
Igrexa
do século XII, aínda que moi transformada durante os séculos XVI e XVII. Os
únicos restos de época románica que se conservan son un canzorros no muro Sur.
Esta igrexa, feita a base de perpiaño granítico, presenta planta
de cruz latina dunha soa nave con cuberta a dúas augas e pináculos nos extremos.
Na fachada principal podemos ver a porta de acceso de finais do
século XVI principios do XVII, con arco de medio punto con grandes doelas; aos
laterais unhas columnas sobre pedestais renacentistas e execución barroca.
Por riba da porta unha fiestra de sección cadrada e dous escudos
heráldicos aos lados.
O conxunto remata cunha espadana de dúas alturas con arcos de
medio punto.
No interior da igrexa destacan as pinturas murais da parede do
altar. Estas pinturas aparecen nos traballos de restauración que se levaron a
cabo na Sancristía. Entre as imaxes podemos ver un texto litúrxico en latín.
Este texto está copiado desta web (patrimonio galego.net).
Osmo. -San Miguel de Osmo. Cenlle. O Ribeiro (Ourense).
Osmo. -San Miguel de Osmo. Cenlle. O Ribeiro (Ourense).
A Carreira - San Miguel de Osmo. Cenlle. O Ribeiro (Ourense).
Sobre o topónimo A Carreira, di Frutos Fdez. (1)
"...É un topónimo bastante común, supera o número cincuenta no NG. No Ribeiro
soamente se rexistra un na freguesía de Osmo (Cenlle)...Derivado do latín vulgar
*carraria, de carrus ´carro´, á súa vez de currus ´correr´. As
Carreira toponímicas adoitan corresponder a antiguos camiños reais ou a rúas que
antes foron camiños. En castelán correspóndese con Carrera, a máis famosa a
Carrera de San Jerónimo, a rúa madrileña na que está o Palacio de San
Jerónimo, sede do Congreso de Diputados..."..."
NG: Nomenclator de Galicia. Xunta de Galicia.
A Sobreira - San Miguel de Osmo. Cenlle. O Ribeiro (Ourense).
Sobre o topónimo A Sobreira, di Frutos Fdez. (1)
"...O grupo de fitotopónimos relacionados con sobreira, a árbore da cortiza, é
bastante abundante, en Galicia temos uns vinte lugares que levan o nome de
Sobreira..."
"...Sobreira, de suberaria, é o nome común,
en galego, da árbore Quercus suber, tamén coñecida como cortiza ou
corticeira. Ë unha especie propia dos climas mediterráneos, especialmente
abundante no Ribeiro do Miño e tamén nas ribeiras do Viñao, no concello de
Boborás, xustamente onde encontramos o topónimo Sobredo...". Entre outros
topónimos. como Sobreiral, Sobral e Sobreira.
Aquelcabo - San Miguel de Osmo. (Cenlle- O Ribeiro-Ourense). Fotografía de
Google Earth.
Sobre o topónimo Aquelcabo, di Frutos Fdez. (1)
"...Existen catro lugares no NG con este nome, un deles na freguesía de
Osmo (Cenlle). Aparecía este lugar na folla 187 do mapa 1:50000 do Instituto
Xeográfico Catastral na edición de 1946, no enclave que os mapas posteriores
sitúan o Cabo de Lugar de Osmo. Comprobei como este último era o nome correcto e
durante bastante tempo pensei que Aquelcabo era un invento dos responsables da
elaboración do mapa. Non obstante, con este traballo xa na imprenta, descubrín
nos libros parroquiais de Osmo que non había ningún invento, Aquelcabo existia
ben entrado o século XIX. Para tratar de situalo, acudín o amigo e admirado
dibuxante, Xosé Lois "O Carrabouxo", da Cima de Vila de Osmo. El, que pensaba
algo parecido a min, foi quen descubriu, a través dun dos veciños máis vellos da
freguesía, que Aquelcabo era o nome dun pequeno lugar, do que agora quedan
apenas as ruínas dun par de casas, na saída de Riobó polo vello camiño que unía
O Outeiro con Anllo. Quedamos os dous moi contentos pola solución deste pequeno
enigma..."
Aquelcabo - San Miguel de Osmo. Cenlle. O Ribeiro (Ourense).
O Balcón - San Miguel de Osmo. Cenlle. O Ribeiro (Ourense).
Sobre o topónimo O balcón, o nome
deste lugar de San Miguel de Osmo, di Frutos Fdez (1): "...Existen soamente dous
topónimos con este nome en Galicia e os dous están no Ribeiro en Osmo e en
Trasariz. Creo que se trata de topónimos relativamente modernos. A referencia
máis antiga que encontrei, a do lugar do Balcón de Trasariz, no dicionario de
Madoz, é de mediados do século XIX...".
"...Balcón ´plataforma saínte sobre a fachada dunha
casa, á que se ten acceso desde o interior por unha porta´, é palabra que ven do
italiano balcone, a súa vez do xermánico balko ´trabe´. A palabra
comeza a documentarse no ámbito galego-portugués na segunda metade do século XIV...".
Balcón ten moitos significados como verja, reja, soportal, pórtico, terrado,
etc. A calqueraposía refererise a palbra Balcón.
O Casar - San Miguel de Osmo. Cenlle. O Ribeiro (Ourense).
Sobre o topónimo
O Casar, nome deste lugar di Frutos Fdez. (1):
"...Dentro do abundante grupo de topónimos relativos a asentamentos
humanos, os derivados do latín casa
´choza´, están entre os máis numerosos de
Galicia, tamén do Ribeiro. Todos veñen do tema latino casa, casae
´casa de campo, grnxa, choza´, que foi palabra vencedora no Baixo Imperio
fronte o latín clásico domus, us."
NG é o Nomenclator (catálogo de
nomes) de Galicia.
Xunta de Galicia.
Piñeiro - San Miguel de Osmo. Cenlle. O Ribeiro (Ourense).
Sobre o topónimo O Piñeiro, di Frutos Fdez. (1)
"..."De Roucos poucos, da Quintá nin a mitá e de Piñeiro nin o primeiro",
reza un coñecido dito arredor destes tres pobos moi pretos entre eles, ainda que
Piñeiro é da freguesía de Osmo, Roucos da de San Lorenzo de Pena e a Quintá de
Santa maría de Cenlle; son iso sí, do mesmo concello..."
"...Piñeiro é un fitotopónimo que ven do latín pinariu,
de pinu, e reciben este nome en Galicia tódalas especies do xénero
pinus.Tal como apunta Navaza, resulta curioso que sexa moito máis frecuente a
forma simple, Piñeiro, que as formas en plural, Piñeiros ou as colectivas,
reducidas a uns poucos Piñeiral. Parece que a razón está en que foi unha
árbore que se estendeu de forma tardía en Galicia, sobre todo desde o século
XViii, e que ata entón soamente existían exemplares illados, que foron os que
deixaron a importante pegada toponímica..."
Rego de Abaixo - San Miguel de Osmo. Cenlle. O Ribeiro (Ourense).
Sobre o topónimo O Rego de abaixo e Rego de Cima, di Frutos Fdez. (1)
"...
Sobre o topónimo O Rego, o nome
deste lugar da freguesía de San Miguel de Osmo, di Frutos Fdez (1):
"Un abundantísimo grupo de
topónimos galegos é o formado polos derivados de rego, a canle que
conduce a auga, e regar, a acción de achegar a auga os cultivos..." Quen
foi antes o rego ou regar é un tema que Frutos deixa para os lingüistas.
"...a maioría dos autores decántanse porque o rego derive do verbo
latino rigare, o que explicaría o caracter cerrado do -e- de
rego. "
"...No Ribeiro temos O Rego de Santa María de Punxín, o
Rego de Baixo e o Rego de Cima de Rooboó, na Freguesía de San Miguel de Osmo (Cenlle)...".
Tamén escribe Frutos sobre outros derivados de Rego como Regodeibón, o
Regueiro, A Regueira, e As Regadas.
Rego de Cima - San Miguel de Osmo. (Cenlle- O Ribeiro-Ourense). Fotografía
de Google Earth.
Rego de Cima - San Miguel de Osmo. Cenlle. O Ribeiro (Ourense).
O Couso - San Miguel de Osmo. Cenlle. O Ribeiro (Ourense).
Sobre o topónimo O Couso, di Frutos Fdez. (1)
"...Existin máis de cincuenta lugares co nome de O Couso en Galicia. No
Ribeiro temos dous o Couso na freguesía de Osmo (Cenlle) e na de Prado (Castrelo
de Miño)..."
"...Ocúpase Sarmiento desta voz, anotando que así chaman ó
foso (ou foxo) que se facía para coller lobos e outros animais. Propón unha
etimoloxía derivada de cursus ´carreira´. O Couso sería o lugar onde se
facía a correría. A Evolución sería corso >coso, couso. Non obstante, as
referencias medievais de Couso repiten continuamente a palabra caussum o
que non cadra coa proposta de Sarmiento e obriga a desfacerse de cursus.
Pensado explica como Da Silveira cree que todos estos nomes derivan do latín
vulgar caussum, causum= cautum ´couto ou lugar defendido´, significado
que recolle Ducange no seu Glosarium, derivado de cavere. O propio Da
Silveira lembra como algúns verbos da segunda conxugación teñen o supino
duplo, en ´sum e en ´tum. Así de cavere existirian
os supinos causum e cautum. A explicación de Da Silveira recollida
por Pensado adáptase perfectamente a O Couso de Osmo. O Couso era unha casa
fortaleza dos Condes de Ribadavia no conflictivo linde da súa xurisdición coa do
mosteiro de San Clodio...".
Riobó - San Miguel de Osmo. Cenlle. O Ribeiro (Ourense).
Sobre o topónimo Riobó, di Frutos Fdez. (1)
"...Sete lugares con este nome de Rioboó atopamos no NG. O da freguesía de
San Miguel de Osmo documéntase por primeira vez na CDSC no ano 1286 en que
figura como testemuña un tal Pedro Rodríguez de Rioboó..."
"...Rioboó creo que debe o seu nome ó río que pasa
polo lugar, que logo baixa por San Clodio e desemboca no Avia. Aínda que
agora ese río aparece nalgúns mapas como Regueiro das Candorcas,
esta denominación débese, o meu parecer, a que un dos regos que o forman vén
dese término da freguesía de San Fiz de Navío. Pero o nome orixinario debeo ser
Río Bó. Parce derivar do latín medieval Rivus Bonus que sería
o precedente de tódolos Rioboó e tamén Ribó, Ribón, Rebón, Reibón e Reibó todos
nomes de lugares e pequenos río galegos. Tamén é frecuente Rio Bom no
norte de Portugal. O nome podería deberse as propiedades benéficas que atribuían
os antigos poboadores destas terras as súas augas..."
Frutos pon outra explicación posible desde topónimosigue
explicando outras consideración no seu libro (1) inda que considera que a máis
extendida e esta exposta neste sesume.
NG: Nomenclator de Galicia. Xunta de Galicia.
CDSC: Lucas Álvarez, M e Lucas Domínguez, P (1996).
El Monasterio de San Clodio do Ribeiro en la Edad Media: Estudio y documentos.
Seminario de Estudios Galegos. Edicións do Castro.
--o--
(1) Sobre a explicación
dos topónimos, resumo ó que escribe Frutos
Fernández González. no seu sensacional libro "Nomes do Ribeiro",
editado polo
Instituto de Estudios Carballiñenses no ano 2007.
Nota: os textos sobre os
topónimos dos lugares deste traballo están sacados do libro citado en (1)
, resumo feito por
Secundino Lorenzo Fdez e supervisado polo autor do libro.
Felicitar a Frutos Fernández
Glez. polo seu marabilloso traballo e darlle as grazas por todo ó que
aporta O Ribeiro un libro como o seu.
Volver