O Ribeiro dende O Ceo

  Autor das fotografías : Carlos Miguel Menacho García

 

Mapa de situación de A Pena. Sacado de Google Earth

Mapa copiado do libro DX, Dicionario Xeográfico ilustrado de Galicia. Tomo 22.

Sobre o topónimo Cenlle,  resumo o traballo de  Frutos Fernández no seu libro Nomes do Ribeiro (1)  "...Outro dos topónimos únicos do Ribeiro...".  Propón dúas hipótesis. "...Parece un antrotopónimo claro. Derivado dun antiguo posesor de nome Caelius, escrito tardiamente Ceelius. O xenitivo, Caelii ou Ceelii, explicaría perfectamente o nome de Cenlle...". A outra hipótese "... Non desbotaría unha posible  relación do nome coa situación xeográfica de Cenlle, xusto no cume do coto que separa os vales do Avia e do Miño. Teño observado cómo bastantes microtopónimos con situaciones semellantes reciben o nome do ´Ceo´. Cenlle aparece en algúns documentos medievais como Caelo  ou villa caelio´. Ó fin e ó cabo Caelius ´do ceo´, é nome que deriva de Caelum ´ceo..."´. Non esquezamos que un dos sete outeiros de Roma era o "collis caelii".

 

Mapa copiado do libro DX, Dicionario Xeográfico ilustrado de Galicia. Tomo 22.

Sobre o topónimo A Pena,  di Frutos Fdez. (1) "...O substrato granítico da nosa Terra fixo de penas e penedos elementos omnipresentes da paisaxe. É así que a toponimia reflicte esta realidade con cerca de medio milleiro de lugares habitados con nomes relacionados con estas manisfestacións xeolóxicas. No ribeiro están presentes en dúas freguesías San Lourenzo da Pena (Cenlle) e Abelenda das Penas (Carballeda)...". Frutos pasa revista a nomes no Ribeiro famosos e asociados as Penas e Penedos como  Pena Corneira, Pena Sagrada e o Penedo da Aguieira.

"Etimoloxicamente os toponimistas discuten sobre a orixe de Pena. Para J.M. Piel ven do latín pinna ´amea, pináculo´ que, por metáfora, pasaría a ter o significado de pena. Para outros a raíz é prelatina, entre eles os galegosCabeza Quiles e Elixio Rivas que crén que se trata do tema céltico *penn/*pinn  ´rocha,pena´ . Derivados con sufixo  -etum son Penedo ou Peneda. Outras formas son Peniza, Penizas e Penizás, documentadas as tres na microtoponimia de San Clodio e que seguramente se repiten en moitas freiguesías do Ribeiro..."

 

Lugar: Lentille. San Lourenzo da Pena. Cenlle (O Ribeiro-Ourense).

Sobre o topónimo Lentille,  di Frutos Fdez. (1) "...Tres lugares co nome de Lentille recolle o NG. Un en Santa Eulalia de Batalláns (As Neves, Pontevedra), outro en San Salvador de Xoibán (Vilalba, Lugo) e éste de San Lourenzo de Pena (Cenlle).

Na súa etimoloxía Lentille é un antrotopónimo. Deriva dun antigo posesor de nome Lantildus. Foi unha antiga *villam Lantildi. No nome deatámonos da precencia da coñecida raíz xermánica land, ´terra´, presente noutros topónimos como Landín, Landoi ou Landriz..."

 

NG: Nomenclator de Galicia. Xunta de Galicia.

CDSC: Lucas Álvarez, M e Lucas Domínguez, P (1996). El Monasterio de San Clodio do Ribeiro en la Edad Media: Estudio y documentos. Seminario de Estudios Galegos. Edicións do Castro.

 

 

Lugar: Roucos. San Lourenzo da Pena. Cenlle (O Ribeiro-Ourense).

Sobre o topónimo Roucos,  di Frutos Fdez. (1) "...Roucos é topónimo único no NG. Aquí tuveron castelo importante os Condes de Ribadavia, castelo que foi centro de jurisdición de Roucos do señorío dos mesmos condes. A xurisdición de Roucos foi unha das ,áis extensas do Ribeiro durante a época moderna.

Estou de acordo coa orixe etimolóxica que propón o meu amigo Clodio González para Roucos, do adxectivo latino Raucus, a, um ´confuso, non claro´. Non obstante, teño as miñas dúbidas, de que o topónimo faga referencia, de forma metafórica, á situación ´fonda, cavernosa ou entre montañas´ de Roucos, que supón Clodio e eu non remato de ver. Podería tratarse dun antrotopónimo referido a un antigo posesor alcumado Raucus ´O Rouco´. Cabería esperar a forma en singular, do acusativo Raucum > Rouco, pero tamén cabe a posibilidade de que se trate dun dos poucos casos de conservación do nominativo clásico. O alcume debía de ser bastante corrente nos séculos XII e XIII, a tenor da documentación...". Frutos señala varios documentos dos anos 1160, 1238 e 1259 que fan referencia a Roucos e que repiten a forma Raucus e reamta decindo que en 1275 aparece a forma definitiva nun documento de San Clodio.

 

 

NG: Nomenclator de Galicia. Xunta de Galicia.

CDSC: Lucas Álvarez, M e Lucas Domínguez, P (1996). El Monasterio de San Clodio do Ribeiro en la Edad Media: Estudio y documentos. Seminario de Estudios Galegos. Edicións do Castro.

 

 

Igrexa de San Lourenzo da Pena. Cenlle (O Ribeiro-Ourense).

Igrexa de San Lourenzo da Pena. Cenlle (O Ribeiro-Ourense).

 

Lugar: Pazos Ermos. San Lourenzo da Pena. Cenlle (O Ribeiro-Ourense).

Sobre o topónimo Pazos Ermos,  di Frutos Fdez. (1) "...Hai máis de douscentos lugares en Galicia que levan o nome de Pazo ou Pazos... Derivan todos estos topónimos do latín palatium ´casa señorial´. En Pazos Ermos tivo outra granxa San Martín Pinario; o cualificativo de Ermos deriva do latín eremus ´ ínculto, solitario ou ermo´, do que tamén proceden voces como eremita ou ermida. Documentalmente tmos constancia de Pazos de Arenteiro e de Pazos Ermos desde o famoso testamento do abade Pelagio..."

 

Lugar: Cacabelos. San Lourenzo da Pena. Cenlle (O Ribeiro-Ourense).

Sobre o topónimo Cacabelos,  di Frutos Fdez. (1) "...Hai oito Cacabelos en Galicia, catro en Lugo, tres en Ourense, e un en Pontevedra. Non obstante, o máis coñecido, como sabemos, está no Bierzo. No Ribeiro, temos un na freguesía de San Lourenzo de Pena (Cenlle) e outro en San Estevo de Untes. O Cacabelos  da parroquia de San Lourenzo da Pena está moi preto do Avia. Pertencía ó antigo partido de Cuñas que formaba parte da xurisdición de San Clodio do Ribeiro de Avia, tras o resto da freguesía pertencía a xurisdición de Roucos. Na CDSC aparece o topónimo por  primeira vez no ano 1245;  nun foto dese ano temos  entre  as testemuñas a Iohannes Fernandi de Cacavellos.

"...A orixe do topónimo semella para algúns autores ser moi antiga, probablemente precéltica, e de significado incerto. Apuntan como posible o significado de ´terreo pedregoso´, seguramente atendendo á forma Carcauellos que rexistra o Códice Calixtino para o Cacabelos leonés, onde se pode sospeitar a presenza da raíz preindoeuropea *kar ´duro, forte, pedra ´. A hipótese estaría apoiada no caso ribeirán pola realidade xeográfica. Cacabelos está situado  nun promontorio granítico, no val do Avia, ó pé dos montes que soben ata a ermida de San Lorenzo de Pena. Da natureza  rochosa destos términos pódenos dar unha idea o feito de que os outros dous lugares que lindan con eles son Cuñas e O Coedo, cun significado etimolóxico, como veremos, semellante...". Escribe Frutos sobre outras interpretacións e estudios, por exemplo a opinión de que sexa un topónimo latino, e máis cousas. Insisto no que xa dixen noutras ocasións nestes resumes, un texto moi pensado, documentado, con moitas cousas curiosas e que se lee con gusto. Felicitar ao autor por este gran traballo.

 

CDSC: Lucas Álvarez, M e Lucas Domínguez, P (1996). El Monasterio de San Clodio do Ribeiro en la Edad Media: Estudio y documentos. Seminario de Estudios Galegos. Edicións do Castro.

 

 

Lugar: Cuñas. San Lourenzo da Pena. Cenlle (O Ribeiro-Ourense).

Sobre o topónimo Cuñas,  di Frutos Fdez. (1) "...Cinco lugares co nome de Cuñas aparecen rexistrados no NG. Un deles é o lugar de Cuñas da freguesía de San Lourenzo da Pena (Cenlle). No ámbito civil dependía no antigo réxime da xurisdición de San Clodio so Ribeiro de Avia, formando parte, a nivel fiscal, do antigo partido de San Clodio. No Ribeiro de de Avia hai moita devoción o San Bieito de Cuñas, que ten o santuario neste lugar e probablemente naceu pola influencia do propio mosteiro de San Clodio.

"...Na CDSC abundan as referencias deste lugar. A primeira é do 1259, ese ano outorga un documento un tal García Mrtini ce Cuynas...". Así ata 10 referencias a última de 1489 onde xa aparece Coiñas. "... No século XVI a forma normal xa é o definitivo Cuñas..."

A partires de aquí Frutos expón varias interpretacións así de Elixio Rivas, de J.P. machado,  e de Vázquez Rguez. Vou poñer a de Elixio Rivas xa que a Frutos parécelle a máis razoable:

"...Elixio Rivas cree que o topónimo vén da base *kunniu, da raíz preindoeuropea *con/ *cun- ´rocha´ que daría en portugués e galego cunho ´rocha de río ´, cuña/cunha e cuíña  ´outeiro´...".

 

 

NG: Nomenclator de Galicia. Xunta de Galicia.

CDSC: Lucas Álvarez, M e Lucas Domínguez, P (1996). El Monasterio de San Clodio do Ribeiro en la Edad Media: Estudio y documentos. Seminario de Estudios Galegos. Edicións do Castro.

 

 

Lugar: O Coedo. San Lourenzo da Pena. Cenlle (O Ribeiro-Ourense).

Sobre o topónimo O Coedo,  di Frutos Fdez. (1) "...Uns dez lugares levan o nome de O Coedo en Galicia;  a estes habería que sumar outros tantos Coído, topónimo da mesma familía. Son topónimos frecuentes, tanto Coedo como Coído, en praias. No Ribeiro temos un único Coedo, o da freguesía de San Lourenzo da Pena (Cenlle), lindeiro co río Avia. Tal vez non estea de máis lembrar que desde pequeno lugar era o pai de don Eladio: Camilo Rodriguez, un humilde labrador.

Etimoloxicamente Coedo e Coído son derivados abundanciais de coio, voz con orixe, parece ser que, no celta *crodios ´duro ´. Piel, non obstante, cree que se trata de derivados do latín conus ´cono´, que esta na orixe do galego con ´peñasco ´, con moita presenza na nosa toponimia. Dun xeito ou doutro, O  Coedo é un lugar onde abundan os coios. Efectivamente, as terras que lindan co Avia, formadas por sedimentos do río que foron acumulando ó longo do tempo, son especialmente coiñentas. Na CDSC figura por primeira vez o lugar no ano 1353: "..erdade que iaz na dita villa hu chaman Coedo"..."

 

CDSC: Lucas Álvarez, M e Lucas Domínguez, P (1996). El Monasterio de San Clodio do Ribeiro en la Edad Media: Estudio y documentos. Seminario de Estudios Galegos. Edicións do Castro.

 

--o--

 

(1) Sobre a explicación dos topónimos, resumo ó que escribe Frutos Fernández González. no seu sensacional libro "Nomes do Ribeiro", editado polo  Instituto de Estudios Carballiñenses no ano 2007.

 

Nota: os textos sobre os topónimos dos lugares deste traballo están sacados do libro citado en (1) , resumo feito por Secundino Lorenzo Fdez e supervisado polo autor do libro. 

Felicitar a Frutos Fernández Glez. polo seu  marabilloso traballo e darlle as grazas por todo ó que aporta O Ribeiro un libro como o seu.

 

 

Volver